مرجع: در تهیه‌ی این مطلب از چند منبع استفاده شده و هر کدام از منابع در متن پیوست شده‌اند.
تاریخ انتشار: ۱۳ مهر ۱۳۹۸
مدت مطالعه: ۱۱ دقیقه
خستگی مفرط، احساس ملال، پشیمانی از انتخاب شغلی و کلافگی از دردسرها و سر و کله‌زدن‌های روزانه در محیط کار را تقریباً همه تجربه می‌کنند، از مدیران و کارفرمایان تا کارمندان خرد، از مهندسان و پزشکان و وکلا، تا پیشخدمت رستوران و آهنگر و نقاش و فیلم‌ساز. در این میان معلم‌ها هم مستثنی نیستند و اتفاقاً به دلیل حساسیت و اهمیت حرفه‌شان، مسأله‌ی «فرسودگی شغلی» آموزشگران بیش از دیگر مشاغل مورد توجه روان‌پزشکان و پژوهشگرانی است که بر سنجش رضایت شغلی تمرکز دارند.
فرسودگی شغلی معلمان به ایران، یا کشورهای در حال توسعه هم محدود نمی‌شود، بلکه یک مسأله‌ی جهانی است و نظام‌های آموزشی در همه‌ی کشورها را درگیر می‌کند. بررسی پاسخ‌های بیش از ۹ هزار معلم از کشورهای مختلف در یک نظرسنجی آنلاین به نام «ارزیابی فرسودگی شغلی معلمان» (Teacher Burnout Assessment) نشان می‌دهد که ۶۵ درصد پاسخ‌دهندگان علائم فرسودگی شغلی را دارند و ۲۰ درصد آنها در خطر فرسودگی شغلی هستند.
دکتر جِنی گِرَنت رَنکین (Jenny Grant Rankin) متخصص آموزش و مدرس دانشگاه کمبریج می‌گوید: «حین تحقیق برای نوشتن کتابی درباره‌ی راه‌های برون‌رفت از فرسودگی شغلی معلمان در همه‌ی دنیا یک مسأله است. مثلاً حدود نیمی از معلمان در هندوستان از فرسودگی شغلی رنج می‌برند و نیمی از معلمان در اردن تحت فشارهای عاطفی و مرتبط با فرسودگی شغلی هستند. پژوهش دیگری در بریتانیا نشان می‌دهد که ۹۱ درصد معلمانی که در تحقیق شرکت کرده‌اند ظرف دو سال پیش از تحقیق از استرس رنج می‌بردند و ۷۴ درصد هم اضطراب داشته‌‌اند.»
در این میان ایران و معلمان ایرانی هم وضعیت بهتری نسبت به هم‌تایان‌شان در دیگر کشورها ندارند. مطالعه‌ای که با مشارکت ۱۰۶۸ آموزشگر در استان کرمان انجام شده گزارش می‌دهد که فرسودگی شغلی در اکثر پاسخ‌دهندگان قابل مشاهده است. بررسی دیگری با مشارکت ۶۷۵ معلم مدارس ابتدایی استان فارس نشان می‌دهد که تنها ۴.۴ درصد از گروه مورد بررسی از فرسودگی شغلی در امان هستند.
پس اگر هر از گاهی از دست خودتان عصبانی می‌شوید که چرا معلمی را انتخاب کردید، یا دچار ملال می‌شوید، حوصله‌ی سر کلاس رفتن ندارید و احساس خستگی مفرط می‌کنید، بدانید که تنها نیستید و میلیون‌ها معلم، مثل شما، در سراسر دنیا با این احساس‌ها درگیرند. خبر خوب این است که روانشناسان و آموزش‌پژوهان برای پیش‌گیری از فرسودگی شغلی و همین‌طور برای درمان و مقابله با آن راه‌کارهایی ارائه می‌کنند. پیش از این‌که سراغ راه حل‌ها برویم، می‌خواهیم ببینیم فرسودگی شغلی دقیقاً به چه معنا است و چه نشانه‌هایی دارد؟
فرسودگی شغلی چیست؟
به نقل از مجله‌ی Psychology Today فرسودگی شغلی وضعیتی است که در آن اضطراب مزمن ناشی از شغل به خستگی ذهنی و عاطفی، بدبینی، کناره گرفتن از فعالیت‌های اجتماعی و احساس ناکارآمدی و شکست خوردگی می‌انجامد. فرسودگی فراتر از احساس خستگی صرف یا غرق شدن در کارها است و می‌تواند موجب افسردگی شدید شود.
فرسودگی به چهار مرحله تقسیم می‌شود:
مرحله‌ی اول: سخت شدن و انعطاف‌ناپذیری
در این مرحله فرد خود را نادیده می‌گیرد، مثلاً در زمان بیماری در خانه استراحت نمی‌کند. معمولاً افراد به نشانه‌های فرسودگی در این مرحله اهمیتی نمی‌دهند و با وجود فشارهای بیرونی و تغییر رفتار خود اصرار دارند که همه چیز خوب است.
مرحله‌ی دوم: حساس شدن و عصبانی شدن سریع
این مرحله از فرسودگی بر خُلق و کنترل عاطفی و احساسی فرد اثر می‌گذارد. کم‌خوابی، عادت‌های تغذیه‌ی ناسالم و عدم پایبندی به روال معمول (مثل نرمش صبحگاهی) حالت حساس شدن و مسخ شدن شخصیت و نارضایتی را تشدید می‌کند.
مرحله‌ی سوم: ترس و خوددرمانی
در این مرحله از فرسودگی، خستگی مفرط، انزوا و افسردگی شایع است. افراد ممکن است به عادت‌های مضری چون سیگار و الکل پناه ببرند.
مرحله‌ی چهارم: خستگی عاطفی و شکست شغلی
در این مرحله است که بسیاری معلمان شغل خود را ترک می‌کنند. فرد به دلیل خستگی ذهنی، فیزیکی و عاطفی احساس می‌کند «گیر افتاده» و «به بن‌بست رسیده» و نمی‌تواند وضعیت خود را بهبود دهد.
نشانه‌های فرسودگی
نشانه‌های مهم و بارز فرسودگی شغلی این‌ها است:
- خستگی و مشکلات خواب: یک روز کاری معلم هر کسی را کاملاً خسته می‌کند. اما اگر پیش از رسیدن به مدرسه احساس خستگی می‌کنید یا با بی‌خوابی دست و پنجه نرم می‌کنید ممکن است درگیر فرسودگی شده باشید.
- فراموشی و مشکل در تمرکز کردن: معلم فرسوده ممکن است در انجام کارهای معمول و تمرکز بر کار با مشکل روبه‌رو شود. کم‌خوابی هم می‌تواند این نشانه را تشدید کند.
- مشکلات مربوط به اشتها و نوسان وزن: کاهش یا افزایش شدید وزن می‌تواند یکی از نشانه‌های فیزیکی فرسودگی باشد.
- افسردگی و اضطراب: اگر فرسودگی حاصل از معلمی نادیده گرفته شود، ممکن است به اختلال‌های افسردگی و اضطراب منجر شود.
چه‌طور به جنگ فرسودگی شغلی برویم؟
تردیدی نیست که مشکلات شغلی مثل ساختار مدیریت مدرسه، آزمون‌های هماهنگ، دانش‌آموزان ناسازگار و دردسرساز، سرفصل‌های مفصل و سنگین یا والدین پرتوقع، کمابیش پابرجا هستند. اما برخورد منفی و بدبینانه یا برخورد فعالانه و سازنده یک انتخاب است. وقتی با این مشکلات سروکار داریم می‌توانیم با تقویت مهارت‌های تاب‌آوری خود، فعالانه به حفظ روحیه و سلامت فیزیکی و روانی‌‌مان کمک کنیم.
- زندگی شخصی خود را حفظ کنید. طرح‌ریزی درس، نمره دادن، مدیریت کلاس، مدیریت رفتار بچه‌ها، تنظیم روال کلاس، نیازهای دانش‌آموزان، انگیزه دادن به آنها، هماهنگی با سایر همکاران و مدیریت مدرسه، همه و همه به وقت احتیاج دارند. وقتی می‌خواهید معلم خوبی باشید علاوه بر ساعت‌های کار در مدرسه، شب‌ها و آخر هفته‌ها را هم به این کارها اختصاص می‌دهید. اما این به قیمت از دست رفتن زندگی و علایق شخصی حاصل می‌شود و سرراست‌ترین مسیر به سمت فرسودگی و بریدن از کار است. روابط دوستانه و خانوادگی خود را حفظ کنید. وقتی برای تفریح مورد علاقه بگذارید و زمان‌هایی را به کاری اختصاص دهید که هیچ ارتباطی با شغل‌تان ندارد. مراقبت وضعیت سلامت خود باشید. سلامت فیزیکی بر وضعیت عاطفی اثر می‌گذارد و به همین دلیل هیچ‌گاه به دلیل مراقبت از سلامت فیزیکی خود احساس خودخواهی یا عذاب وجدان نکنید. وعده‌های غذا و ساعت خواب را فدای کار کردن نکنید. حتی اگر در طول روز فعالیت بدنی خوبی دارید، زمانی را به ورزش کردن اختصاص دهید.
- در روال روزانه و سالانه خود گیر نیفتید. تکرار روال و شیوه‌ها یکی از عوامل فرسودگی است. تلاش کنید روتین خود را تغییر دهید. در مورد روش‌های تازه یادگیری و آموزش بخوانید و آنها را به کار ببرید. با همکاران خود درباره‌ی مسائل کاری صحبت و همفکری کنید و در مورد روال کار خود از آنها نظر بخواهید. در همایش‌ها و فعالیت‌های آموزشی شرکت کنید. در مدرسه مسئولیت‌های جدید به عهده بگیرید تا مهارت‌ها و ارتباطات جدیدی را بیاموزید و تجربه کنید. هر از گاهی چیدمان کلاس را عوض کنید. جای میز و تابلوی اعلانات را عوض کنید. به بچه‌ها اجازه دهید جای میز و صندلی‌های خود را عوض کنند. چند شئ کوچک تزئینی به کلاس اضافه کنید. یک گلدان لب پنجره، یک خوش‌بوکننده کوچک روی میز یا یک کارت کوچک رنگی فضای کلاس را شاداب خواهد کرد.
- روابط حرفه‌ای با همکاران را جدی بگیرید. وقتی فرصت‌های به اشتراک گذاشتن تجربه‌ها، همفکری، ارتباط وجود نداشته باشد، شما به سمت احساس انزوا سوق داده می‌شوید. در این انزوا، احساس تنهایی به شما دست می‌دهد و این حالت به راحتی به فرسودگی تبدیل می‌شود. ارتباط گرفتن با سایر معلم‌ها، هویت گروهی برای شما ایجاد می‌کند که در آن می‌توانید الهام و انگیزه بگیرید و کار خود را در تصویر بزرگتر آموزش کودکان و نوجوانان ببینید. ارتباط خود را با گروه‌های حرفه‌ای معلمین حفظ کنید.
- تجربه‌ی خود را از فرسودگی و انگیزه گرفتن دوباره را با همکاران به اشتراک بگذارید. از رسانه‌های اجتماعی کمک بگیرید یا با همکاران خود در این مورد حرف بزنید. داوطلبانه با سایر معلم‌ها ارتباط بگیرید، شما تنها کسی نیستید که این حالت را تجربه می‌کند. تجربه‌ی شما به آنها هم کمک خواهد کرد و خود این ارتباط‌ها به انگیزش دوباره شما کمک می‌کند.
- هر روز با دانش‌آموزان چند دقیقه‌ای را به تفریح بگذرانید. جوک بگویید، معما طرح کنید، خاطره و داستان تعریف کنید. از این نهراسید که لبخند زدن و شوخی شما باب لودگی و مسخره‌بازی را باز می‌کند و کنترل کلاس را از دست خواهید داد. درست است که گاهی باید قاطع و جدی بچه‌ها را راهنمایی و هدایت کرد اما چند دقیقه تفریح و خندیدن، به کلاس روح تازه‌ای می‌دهد و دانش‌آموزان نیز به کلاس علاقه‌مندتر خواهند شد.
- اطرافیان را در مدرسه خوشحال کنید. گاهی با یکی از والدین تماس بگیرید و از عملکرد خوب فرزندشان به آنها بگویید. گاه از اقدامات یا فعالیت مثبت معاون مدرسه یا هر کدام از معلم‌ها تعریف کنید.
- به دانش‌آموزان اختیار بیشتری بدهید. به آنها نشان دهید فرصت این را دارند که توانایی خود را به شما و هم‌کلاسی‌ها نشان دهند. روش‌های پروژه محور به کار گیرید و به آنها فضا دهید که کنترل بخش‌هایی از یادگیری خود را به عهده بگیرند و شما فقط تسهیلگری کنید.