نوجوانان و سلفی؛ آنچه والدین باید بدانند

تاریخ انتشار: ۱۵ اردیبهشت ۱۳۹۹

مدت مطالعه: حدود ۱۲ دقیقه

پدیده‌ی سلفی برای بعضی پدران و مادران گیج‌کننده است. «چرا باید پنجاه تا عکس از خودت در آینه‌ی دستشویی بگیری و در اینستاگرام بگذاری؟ بعد هم وایسی مردم روی عکس نظر بدن؟» نوجوانانی هستند که روزی چندین عکس از خودشان به اشتراک می‌گذارند. بعد از آن هم منتظر لایک‌ها و نظرات می‌نشینند. اگر اوضاع خوب پیش برود، نظرهایی شبیه به این دریافت می‌کنند: «اووووف! تیپ رو ببین!»، «وای که چه‌قدر قشنگی!»، «عاچقتم که انقد ماهی!».

البته توجه گرفتن از شبکه‌های اجتماعی فقط مختص نوجوانان نیست. افراد بالغ و بزرگ‌سال هم از این پدیده لذت می‌برند و مورد بی‌توجهی یا قرار گرفتن در معرض قلدری آنلاین برای آن‌ها هم ناراحت‌کننده است. کلاً بازخوردها در شبکه‌های اجتماعی شمشیر دو لبه است. گرچه گرفتن لایک احساس خوبی دارد، اما نظرات تند و گزنده و حمله‌های فردی و گروهی با ادبیات خشونت‌بار -همان قلدری آنلاین- حتی با اعتماد به نفس‌ترین افراد بالغ را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد.

نوجوانی دوران تعریف و بازتعریف هویت فردی و پاسخ به سؤال‌هایی بنیادین است که چارچوب شخصیت فرد را می‌سازد؛ سؤال‌هایی مثل من کیستم، چه می‌خواهم، علائقم چیست، چه چیزهایی را دوست ندارم، و در میان اطرافیانم چه جایگاهی دارم. دریافت بازخوردهای مثبت و تأیید گرفتن از مخاطبان، به‌ویژه همسالان در شبکه‌های اجتماعی این احساس را به نوجوانان می‌دهد که هویت‌شان مطابق با استانداردها و معیارهای تعریف‌شده‌ی اجتماعی است. اما این تمام ماجرا نیست. مشکل بزرگی در میان است؛ این‌که اغلب نوجوانان این روزها بخش عمده‌ی اطلاعات‌شان را از شبکه‌های اجتماعی می‌گیرند و نظام ارزشی‌شان مبتنی بر محتوایی که در این بسترها تولید تعریف می‌شود، شکل می‌گیرد. به عبارت دیگر، آن‌ها در محیطی به دنبال معیارهای لازم برای تعریف و محک زدن هویت خود می‌گردند که امکان به چاله افتادن زیاد است و انبوه اطلاعات و اتفاق‌ها قدرت تشخیص میان درست و نادرست را تحلیل می‌برد.

یکی از آسیب‌های شبکه‌های اجتماعی برای نوجوانان تجربه‌ی «طرد اجتماعی» است. اتفاقی که بروز آن در دنیای غیر آنلاین میان نوجوانان معمول و محتمل است، با این تفاوت که نشانه‌های طرد اجتماعی در شبکه‌های اجتماعی ناآشکار است و والدین و اطرافیان نوجوان به آسانی نمی‌توانند از این اتفاق مطلع و برای کمک پیش‌قدم شوند. نوجوانان که به امید گرفتن بازخورد مثبت از هم‌سالان و دیگر مخاطبان، زندگی شخصی‌شان را در شبکه‌های اجتماعی به اشتراک می‌گذارند تجربه‌ی چندانی از فراز و فرودهای زندگی ندارند و هنوز یاد نگرفته‌اند که مورد تأیید همه بودن غیرممکن است، نمی‌توانند یک نظر منفی درباره‌ی ظاهرشان را از هویت و شخصیت‌شان جدا کنند و هنوز نمی‌دانند که نظرات پراکنده‌ی افراد اصلاً اهمیتی ندارد.

سلفی و ارزش‌های فردی

برای برخی نوجوانان ارزش فردی تا حد زیادی به بازخوردی که درباره‌ی ظاهرشان می‌گیرند وابسته است. هرچه از شبکه‌های اجتماعی لایک و نظرات مثبت بیشتری بگیرند، احساس بهتری خواهند داشت. احتمال این‌که بازخوردهای منفی در شبکه‌های اجتماعی یا بدتر از آن بی‌توجهی به محتوایی که به اشتراک می‌گذارند، بر حرمت نفس آن‌ها اثر منفی بگذارد زیاد است. این بازخوردها به‌ویژه از سوی هم‌سالان بر باور نوجوان نسبت به خودش اثر مستقیم می‌گذارد و نظام فکری او نسبت به خودش را شکل می‌دهد، به نحوی که تغییر یا فراموش کردن آن اصلاً آسان نیست. مثلاً ممکن است نوجوان خود را با دوستی که دنبال‌کنندگان زیادی در شبکه‌های اجتماعی دارد مقایسه کند و نتیجه بگیرد «من به اندازه‌ی کافی جذاب و دوست‌داشتنی نیستم».

گاهی نیاز به دریافت بازخوردهای مثبت و شنیدن تعریف و تمجید دیگران اعتیادآور است. نوجوانان وسوسه می‌شوند سلفی‌های جذاب از خود بگیرند که توجه مثبت دیگران را جلب کنند. وسوسه‌ی جلب توجه ممکن است تا آن‌جا پیش برود که فرد تصویری غیرواقعی از خود و زندگی روزمره‌اش در شبکه‌های اجتماعی بسازد و رفته‌رفته آن تصویر غیرمنطبق با واقعیت را باور کند. این مسأله نوجوان را درگیر مشکلات سلامت روان می‌کند. گزارش‌هایی وجود دارد که برخی نوجوانان ساعت‌ها وقت خود را صرف گرفتن سلفی‌هایی می‌کنند که موجب تشویق و تمجید افراد بیشتری در شبکه‌های اجتماعی شود. متأسفانه تلاش برای گرفتن سلفی آرمانی می‌تواند چنان فشرده باشد که با زندگی اجتماعی و تحصیل نوجوان تداخل کند.

نیاز به جلب توجه را به رسمیت بشناسید

ممانعت از حضور نوجوانان در شبکه‌های اجتماعی یا اعتراض دائم به این حضور و در نتیجه‌ی آن اختلاف و تنش بر سر به‌اشتراک‌گذاری عکس‌های شخصی دم‌دستی‌ترین راهی است که معمولاً والدین نگران انتخاب می‌کنند. اما کمتر پیش می‌آید این راه حل برای هر دو طرف رضایت‌بخش باشد و به نتیجه‌ی خاصی برسد. ممکن است والدین به دلیل این‌که در نظام خانواده دست بالا را دارند، برای مدتی حرف‌شان را به کرسی بنشانند اما نارضایتی و خشمی که در نوجوان ایجاد می‌شود، جایی خود را نشان خواهد داد.

اولین قدم این است که نیاز به جلب توجه را به رسمیت بشناسید. نیاز به تأیید اطرافیان یک نیاز انسانی است، نه یک رذیلت اخلاقی و نوجوانی که می‌خواهد داشته‌ها و توانایی‌هایش را به نمایش بگذارد کار اشتباهی نمی‌کند. او نیاز دارد که راه کارآمد و سازنده‌ای پیدا کند؛ راهی که رشد و توسعه‌ی فردی و حتی جمعی در آن در نظر گرفته شود. مثلاً اگر فرزند شما به آرایش کردن و سلفی گرفتن علاقه دارد، می‌توانید تشویقش کنید علاوه بر به اشتراک گذاشتن عکس‌های خودش، فنون و ریزه‌کاری‌هایی را که یاد گرفته با دیگران به اشتراک بگذارد یا اگر به صنعت مُد علاقه‌مند است، هفته‌ای یک مطلب از منابع معتبر دنیای مد را خلاصه کند و با دوستانش در اینستاگرام به اشتراک بگذارد.

گفت‌وگو کنید

گفت‌وگو و آموزش یک راه حل بُرد-بُرد است. توصیه می‌شود از سنین پایین با بچه‌ها درباره‌ی نیاز به جلب توجه و تأیید دیگران صحبت کنید و راهنمایی‌شان کنید که از چه منبعی به دنبال تأیید باشند؛ مثلاً دوستان نزدیک، معلم‌ها و بعضی اعضای خانواده. شبکه‌های اجتماعی در عین حال که فضایی برای شنیدن نظرهای متنوع و رشد فردی است، مملو از صداها و حرف‌های نامربوط، بی‌اساس و گاه خشونت‌بار است. والدین باید به فرزندشان کمک کنند منبع اعتبار و تأیید را بشناسد و از آن مهم‌تر بداند که در نهایت او است که باید با سبک‌سنگین کردن نظرها و ایده‌هایی که می‌شنود و دریافت می‌کند، درباره‌ی معیارهای اخلاقی و ارزش‌های فردی‌اش تصمیم بگیرد.

نوجوان باید این را بداند که سلفی گرفتن به خودی خود یک روش ناسالم برای ابراز خود نیست، اما می‌تواند به یک روش ناسالم تبدیل شود. شما به عنوان والد، آموزگار، سرپرست یا دوست و همراه نوجوان باید درباره‌ی خطرات به اشتراک‌گذاری عکس‌های شخصی و سلفی‌ها به او توضیح دهید و همزمان عکس‌هایی که از خودش به اشتراک می‌گذارد را رصد کنید. این را در نظر داشته باشید که معیار خاصی برای تعداد سلفی‌های بچه‌ها وجود ندارد اما در عین حال این را هم در گوشه‌ی ذهن داشته باشید که پاسخ به نیاز جلب توجه و تأیید دیگران به «مشکل‌ توجه و مهرطلبی» و وسواس تأیید گرفتن از دیگران تبدیل نشود. یک معیار برای چنین تشخیصی وسواس نوجوان به ظاهر خود در عکس‌ها است. اگر ساعت‌ها صرف انداختن یک سلفی مورد قبول می‌کند یا با وسواس زیاد نگران این است که مبادا در عکسی به اندازه‌ی کافی زیبا یا خوش‌اندام نیافتاده باشد، بهتر است با یک متخصص مشورت کنید.

مطمئنی پشیمان نمی‌شوی؟

گاهی با فرزند نوجوان‌تان در مورد شبکه‌های اجتماعی حرف بزنید و بپرسید نظرشان در مورد کسانی که سلفی از خود به اشتراک می‌گذارند چیست. این واقعیت را پیش چشم آن‌ها بیاورید که هر آ‌ن‌چه در دنیای اینترنت منتشر می‌کنند برای همیشه آن‌جا می‌ماند و حذف آن در آینده آسان نیست، حتی اگر حساب‌شان عمومی نیست و حتی اگر روزی آن را از حساب‌شان پاک کنند. در واقع آن‌چه در دنیای آنلاین منتشر می‌کنیم نمایانگر بخشی از شخصیت و ذهنیت ما است، رد پای آن در دنیای آنلاین ممکن است هرگز پاک نشود و این‌که روی آینده‌ی شغلی و روابط فردی و اجتماعی ما اثر بگذارند اصلاً دور از انتظار نیست. به بچه‌ها بگویید ممکن است این سلفی‌ها را هم‌کلاسی‌های آینده‌شان در دانشگاه و رییس یا همسر آینده‌شان ببینند و بهتر است از الآن به حس‌شان در آن زمان فکر کنند. در واقع چیزی که امروز سرگرم‌کننده یا شوخی به نظر می‌رسد می‌تواند روزی موجب مشکلات جدی شود.

به آن‌ها یاد بدهید پیش از فشار دادن دکمه‌ی «ارسال» یا «انتشار» این سؤال‌ها را از خودشان بپرسند:

۱. اگر خانواده‌ام این عکس را ببینند خجالت می‌کشم؟

۲. دارم عکس را منتشر می‌کنم که به بقیه ثابت کنم کارم یا انتخابم درست است؟ می‌خواهم با تأیید دیگران نسبت به تصمیم‌ام احساس بهتری داشته باشم؟

۳. دارم چیزی را ارسال می‌کنم تا کسی را آزار دهم، مسخره کنم و حقانیت یا قدرت خود را به رخ بکشم؟

نوجوانان باید بدانند جواب مثبت به هر کدام از این سؤال‌ها نشانه‌ای است از این‌که نباید عکس را منتشر یا برای کسی ارسال کنند.