مرجع: در تهیه‌ی این مطلب از چند منبع استفاده شده و هر کدام از منابع در متن پیوست شده‌اند .
تاریخ انتشار: ۲۳ مرداد ۱۳۹۸
مدت مطالعه: حدود ۱۳ دقیقه
موضوع بد یا مفید بودن نمایشگرها برای کودکان و مدت زمانی که آن‌ها پای گوشی‌های هوشمند یا تلویزیون و تبلت‌ها صرف می‌کنند یک میدان جنگ تمام‌عیار است. رسانه‌ها پر از گزارش‌های نگران‌کننده درباره‌ی پژوهش‌هایی است که می‌گویند تماشای نمایشگرها ساختار مغز کودکان را تغییر می‌دهد و تهدیدی برای مهارت‌های ذهنی و فیزیکی و اجتماعی آن‌ها است. هرچند کفه‌ی ترازو به سوی این دست گزارش‌ها سنگین‌تر است، اما منتقدان هم بیکار ننشسته‌اند و درباره‌ی کمبودهای این تحقیقات می‌نویسند. در این میان، سهم والدین، اغلب، سرگردانی میان مخالفان و موافقان و بلاتکلیف ماندن میان پژوهش‌ها از یک سو، و اصرار و علاقه‌ی بچه‌ها به تماشای برنامه‌های دل‌خواهشان از تلویزیون و بازی با تلفن‌های هوشمند پدر و مادر است.
مخالفان تماشای نمایشگرها چه می‌گویند؟
از تازه‌ترین پژوهش‌ها، تحقیقی است که در دانشگاه کلگری کانادا انجام و نتیجه‌ی آن ژانویه‌ی ۲۰۱۹ منتشر شد. محققان با بررسی کودکان سه ساله به این نتیجه رسیدند که آن دسته از کودکان که وقت بیشتری پای نمایشگرها (تلویزیون، لپ‌تاپ، تلفن هوشمند، تبلت و …) صرف کردند در آزمون‌های رشد عملکرد بدتری نسبت به کودکانی دارند که وقت کمتری با ابزارهای الکترونیک گذراندند. گروه پژوهشگران وقتی کودکان پنج ساله را با همین معیارها بررسی کردند، به نتیجه‌ای مشابه رسیدند و متوجه شدند مغز آن گروه از کودکان مورد آزمایش که از دو سالگی به بعد کمتر نمایشگر تماشا کرده‌اند، بهتر از هم‌تایانی که وقت بیشتری پای نمایشگرها گذرانده‌اند، رشد کرده است.
دکتر شری مدیگان (Sheri Madigan) پژوهشگر ارشد در این تحقیق می‌گوید: تماشای مفرط نمایشگرها بر رشد کودک اثر می‌گذارند، البته در این آزمایش ارتباط علت و معلولی میان متغیرها (تماشای مفرط نمایشگر و اختلال رشد) ثابت نشده است. به گفته‌ی او نکته‌ی تازه در این تحقیق این است کودکان ۲ تا ۵ ساله، یعنی درست همان سنی که مغز به سرعت در حال رشد است و وجوه مختلف توانایی‌های کودک در حال آشکار شدن بررسی شده‌اند. هدف از این تحقیق بررسی آثار بلندمدت تماشای نمایشگر در سن پایین روی افراد است.
خانم مدیگان درباره‌ی علت اثر منفی تماشای نمایشگرها بر رشد کودک می‌گوید: وقت‌گذرانی مفرط پای نمایشگرها مثل تلویزیون، لپ‌تاپ، تبلت‌ها یا گوشی‌های تلفن هوشمند مانع تحرک بچه‌ها است و فرصت فعالیت‌های فکری و فیزیکی را از آن‌ها سلب می‌کند. تمام حواس بچه‌ها به آن چیزی است که می‌بینند و فرصتی برای تمرین مهارت‌های میان‌فردی، ارتباطی و حرکتی ندارند. افزون بر این، نور و حرکت سریع تصاویر در نمایشگرها ممکن است روی مغز کودک که به‌سرعت در حال رشد است، اثر منفی بگذارد.
خانم مدیگان و همکارانش در گزارشی که از تحقیق‌شان منتشر کردند به والدین و بزرگترها توصیه می‌کنند که نسبت به مدت زمانی که کودکان پای نمایشگرها صرف می‌کنند حساس باشند و محدودیت‌هایی برای آن در نظر بگیرند. آن‌ها در این گزارش نوشته‌اند: تماشای مفرط نمایشگرها روی رشد بهینه‌ی کودکان تأثیر می‌گذارد. منظور از تماشای مفرط در این تحقیق تماشای بیش از دو ساعت برنامه روی انواع نمایشگرها است.
مخالفت‌ها با تماشای تلویزیون و دیگر انواع نمایشگر به اثری که آن‌ها بر تکامل مغز کودکان می‌گذارند محدود نمی‌شود. بازماندن کودکان از بازی‌های خیالی که خلاقیت آن‌ها رشد می‌دهد یا تغییر رژیم غذایی آن‌ها، افزایش اشتها و اضافه‌وزن بیش از حد از آثار جانبی آن است و یکی از دلایل مخالفت متخصصان.
پژوهشی که دو ماه بعد از تحقیق دانشگاه کلگری، در آوریل ۲۰۱۹، منتشر شد ادعا می‌کند که میانِ مدت تماشای نمایشگر با الگوهای ناسالم تغذیه، کیفیت پایین خواب، بیماری‌های قلبی و عروقی و چاقی مفرط در کودکان ارتباط وجود دارد. این پژوهش نیز در کانادا انجام شده و کودکان پیش‌دبستانی را بررسی کرده است. محققان دریافتند که هرچه زمانی که کودکان با آیپد، کامپیوتر، تلویزیون و تلفن‌های هوشمند سپری می‌کنند بیشتر باشد، درگیر شدن با اختلال‌های توجه و تمرکز و مسائل مرتبط با بیش‌فعالی بیشتر می‌شود. وقتی مدت تماشای نمایشگرها از نیم ساعت به دو ساعت در روز افزایش پیدا کرد، مشکلات دست‌کم پنج برابر شدند.
منتقدان چه می‌گویند؟
نتایج این تحقیقات توسط گروهی از محققان به چالش کشیده شده است. آن‌ها می‌گویند اغلب این مطالعات چرایی استفاده‌ی کودکان از نمایشگرها، محتوایی که آن‌ها از نمایشگرها دریافت می‌کنند و متغیرهایی مثل تماشای نمایشگرها به‌تنهایی یا با همراهی یک بزرگسال، درآمد خانواده، خواب کودک یا میزان کتاب خواندن برای کودک را در نظر نمی‌گیرد. همه‌ی این موارد بر رشد و تکامل ذهنی کودک اثر می‌گذارند و در نظر نگرفتن آن‌ها، اعتبار نتیجه‌ی تحقیق را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
دکتر مَکس داوی (Max Davie) از اعضای انجمن سلطنتی پزشکان کودک بریتانیا در تحلیل پژوهش دانشگاه کلگری می‌گوید: «مؤلفه‌های زیادی هستند که روی عملکرد کودکان در تست‌های مربوط به رشد اثر می‌گذارند، چه بسا اثر آن‌ها بیشتر از وسایل الکترونیک باشد. در حقیقت، یافته‌ها نشان می‌دهند که ارتباط بین مدت زمان تماشای نمایشگرها با رشد کودک ضعیف‌تر از اثری است که خواب خوب و کافی، کتاب خواندن برای بچه‌ها و دوران بارداری بدون فشار و اضطراب روی کودک می‌گذارد.
آقای داوی به والدین توصیه می‌کند که میان مدت تماشای نمایشگرها با دیگر فعالیت‌های کودک تعادل برقرار کنند: «با توجه به نتایج این تحقیق این توصیه‌ها را دوباره تکرار می‌کنیم که اعضای خانواده با هم وقت بگذرانند، اجازه ندهند که تماشای نمایشگرها یا کار با وسایل الکترونیک خواب خود و کودک‌شان را مختل کند و مهم‌تر از همه این‌که کار با دستگاه‌های الکترونیک و تماشای برنامه‌های مختلف یا بازی با موبایل‌های هوشمند هرگز جای ارتباطات انسانی را نمی‌گیرد.
نمایشگرها و ابزارهای الکترونیک اثر مثبت هم دارند؟
تحقیقی که در دانشگاه واشینگتن انجام شده است به فوایدی می‌پردازد که تماشای «محدود» نمایشگرها برای کودکان نوپا به همراه دارد. این تحقیق می‌گوید تماشای محدود محصولات تصویری با کیفیت، مهارت همدلی را در کودکان نوپا تقویت می‌کند، دایره‌ی لغات آن‌ها را گسترده می‌کند، خلاقیت‌شان را ارتقا می‌دهد و به آن‌ها کمک می‌کند مهارت‌های همکاری و حل مسأله را در زندگی روزمره و برای حل مشکلات در دنیای واقعی به کار گیرند. این مطالعه که به بررسی رفتارها و الگوهای والدین در مواجهه با علاقه‌ی کودکان به تماشای نمایشگرها و کار با ابزارهای الکترونیک هم پرداخته، به والدین توصیه می‌کند برای تعیین محدوده‌زمانی از اپلیکیشن‌ها و برنامه‌هایی استفاده کنند که امکان تماشای نمایشگر را پس از یک مدت زمان مشخص محدود می‌کند. به این ترتیب میزان تنش میان آن‌ها و فرزندان کمتر می‌شود.
راه‌کار عملی چیست؟ چه کسی درست می‌گوید؟
بسیاری از ناظران، این سردرگمی را با نظرهای ضد و نقیض و وضعیت پیچیده‌ای مقایسه می‌کنند که همه‌گیر شدن دیگر ابزارهای جدید مثل رادیو یا تلویزیون در جامعه پدید آورد و راه برون‌رفت از آن را اعتدال و میانه‌روی در استفاده‌ی بهینه از ابزارها می‌دانند.
دکتر آن گُلوینسکی (Anne Glowinski) معاون بخش روان‌شناسی کودکان و نوجوانان در دانشکده‌ی پزشکی دانشگاه واشنگتن می‌گوید: «والدین نباید از خواندن اطلاعات و نتایج پژوهش‌ها درباره‌ی مدت زمان تماشای نمایشگرها و سر و کار داشتن بچه‌هایشان با ابزارهای الکترونیک بترسند و آشفته شوند. پژوهش‌ها در این حوزه بسیار تازه و ناپخته‌اند و محققان همچنان در حال تلاش برای یافتن روش‌های بهتری برای دنبال کردن اثری هستند که کار با نمایشگرها روی رشد کودکان می‌گذارند.»
او تأکید می‌کند: «دانشمندان دارند تلاش می‌کنند دستورالعمل‌هایی برای راهنمایی والدین درباره‌ی مواجهه‌ی کودک با ابزارهای الکترونیک و تماشای نمایشگرها بنویسند. این کار، درست مثل توصیه‌هایی درباره‌ی تغذیه‌ی سالم، به یافته‌ها و شواهد اثبات‌شده‌ی علمی نیاز دارد، چیزی که هنوز در اختیار دانشمندان نیست و به‌مرور زمان به‌دست می‌آید.»
خانم گُلوینسکی تأکید می‌کند: والدین مسئول ایجاد عادت‌های سالم استفاده از ابزارهای الکترونیک در فرزندان هستند و این عادت‌ها از همان ابتدای کودکی ساخته می‌شوند.
کتی هیرش-پاسِک (Kathy Hirsh-Pasek) رییس انجمن بین‌المللی مطالعات نوزادان به سی‌ان‌ان می‌گوید: به ماجرای تماشای نمایشگرها و استفاده از وسایل الکترونیک مثل خوردن دسر و شیرینی نگاه کنید؛ شما را نمی‌کشد، اما قرار نیست جای شام و ناهار شما را بگیرد. ممکن است از خوردن بستنی توت‌فرنگی حس و حال خیلی خوبی هم داشته باشید، اما قرار نیست جایگزین تعامل‌های واقعی و روابط اجتماعی‌تان شود.»
دستورالعمل انجمن پزشکان کودک آمریکا از جمله راهنماهایی است که راهی میانه را پیشنهاد می‌دهد و در تعیین راه‌کارهای اجرایی برای والدین، ضرورت‌ها و بایسته‌های عصر تکنولوژی را هم در نظر می‌گیرد. در این دستورالعمل به خانواده‌ها توصیه شده که مدت زمانی را که کودکان پای نمایشگرها می‌گذرانند، مدیریت کنند. طبق این دستورالعمل بهتر است که بچه‌ها تا قبل از۱۸ ماهگی اصلاً با رسانه‌های دیجیتال و نمایشگرها سر و کار نداشته باشند -البته برای تماس‌های ویدیویی استثنا قائل می‌شوند- و بچه‌های دو تا پنج ساله روزانه کمتر از یک ساعت برنامه‌های با کیفیت تماشا کنند. این دستورالعمل درباره‌ی سنین بالاتر این‌طور توصیه می‌کند:
- اگر می‌خواهید رسانه‌های تصویری را به کودک‌های ۱۸تا ۲۴ ماهه‌تان معرفی کنید، حتماً برنامه‌های باکیفیتی را که برای همین سن ساخته شده‌اند، به آن‌ها نشان دهید و حتماً خودتان همراه با کودک تماشا کنید. مدت زمان نمایش هم باید زیر یک ساعت در روز باشد.
- برای کودکان ۲ تا ۵ ساله برنامه‌های با کیفیت و متناسب با سن آن‌ها در نظر بگیرید. در این دوران هم حداکثر مدت تماشای نمایشگر یک ساعت در روز است.
- برای خانواده یک برنامه‌ی رسانه‌ای در نظر بگیرید. این شمایید که به عنوان بزرگتر باید تصمیم بگیرید هر کدام از ابزارهای الکترونیک باید چه‌طور و برای چه منظوری، کجا، هر چند وقت یک بار و هر بار برای چه مدت استفاده شوند.
- از تلویزیون و دیگر نمایشگرها به عنوان پرستار بچه استفاده نکنید و در مدت زمان تماشای نمایشگرها او را همراهی کنید و مشارکت داشته باشید.
برنامه‌های باکیفیت چه برنامه‌هایی هستند؟
داشتن یک خط داستانی مستقیم، بدون پیچیدگی و رفت و برگشت میان گذشته و آینده؛ برخورداری از محتوایی که کودک را به همدلی و همکاری و تعامل با دیگران تشویق کند؛ ایجاد سؤال در ذهن کودک و نمایش اشیا و موقعیت‌هایی که از آن‌ها صحبت می‌شود، از جمله ویژگی‌های یک برنامه‌ی با کیفیت برای کودکان خردسال است. برنامه‌ای که یک موضوع را مرور و تکرار می‌کند و محتوای خشونت‌آمیز ندارد، می‌توانند اثر مثبت روی کودک بگذارند و کارکرد آموزشی و تربیتی داشته باشند.
یکی از منابع مناسب برای اطمینان از هم‌خوانی محتوا با سن کودک و نوجوان لیست‌هایی است که از سوی نهادهای فعال در زمینه‌ی تولید و نقد محتواهای رسانه‌ای برای همین گروه منتشر می‌شوند. سازمان کامِن سِنس میدیا (Common Sense Media) که نهادی مستقل و ناسودبَر است، از سال ۲۰۰۳ با انتشار فهرست‌هایی از اپلیکیشن‌ها و بازی‌های کامپیوتری، کتاب‌ها، برنامه‌های تلویزیونی و فیلم‌های سینمایی بر اساس سن کودکان به والدین کمک می‌کند محصولات مناسب برای فرزندشان را انتخاب کنند. تعدادی از انیمیشن‌ها و برنامه‌های مرسوم در ایران را هم می‌توان در فهرست‌های این رسانه پیدا کرد.